Mopán

Ti’i to’on ah Mopán, yaab uk’ab’eetil ti kuuchil. Le’ekoo’ ti nukche’, ha’, lu’um etel p’äk’aal k’ab’eet ti’i ti kuxtal. Le’ekoo’ a p’äkaal eteloo’ a pokche’ walak u tz’eekoo’ ti hanal, etel tulakal ak’ab’eet ti’i ka’ ki’ak ti kuxtal, hab’ix tz’ak ti’i ti’ muk’aanil, uche’iloo’ ti wotoch etel nok’ ti’i ti känäätikal ti b’ahil. Yanoo’ ichil ti yaamil ah ilmah. Le’ekoo walak u tz’eek uyool ti’i uk’änikal uk’ab’eetiloo’ tel k’u a walak utz’äkik a pokche’ etel p’äk’aal.

Le’ekoo’ ti mamaah yaab’oo’ ukamb’al tu pach a p’äk’aal. Yanahoo’ una’tik b’iki’il a pokche’ a k’ab’eet ti’i ka’ kuxlakoo’. Yaab a p’äk’aal a k’ab’eet ti’i hoo’ ti mamaah uchi’, yanoo’ ilik chil ti xoyoob’al aleeb’eh.

Le’ekoo’ a Mopán ichil ti kaal Belize aleebeh, tanoo’ utz’eek ti meyah ap’äkaal ayanoo’ ichil ukol, ich nukche’ ti’i k’u ak’ab’eet ti’ihoo’ ukuxtal.

Le’ek tub’ah kuma’ano’on yanoo’ ilik a b’a’alche’ ak’ab’eet ti’ito’on.  Ino’on a Mopán walak ti ye’ p’ek ti ka’ ti choo’ a haleh, wech, ek’enche’, keeh teloo’ ti wa tzakil p’ek etel walak ilik ti tz’onikoo’ a ch’iich’ ti ma’yaab’a ti’i ti ma’ uyob’oloo’ a b’a’alche’.   Le’ekoo’ a tz’on etel a ye’p’eke’ walakoo’ u tz’eek u sihool ti’i a wizt’ etel hook ti’i utz’eekaloo’ uyanil etel uk’aatikaloo’ uyalak’oo’ a maalo’ nukche’.

Ino’on a Mopán Maya San José, Toledo, Belize natz’ kuma’ano’on to tzeel a nuche’ Colombia River Forest Reserve.  A nuche’ ad’a’a te’ kumaanoo’ yaap pay ti b’a’alche’, te’ilik kuma’an a b’a’alche a tz’a’an uyanil men ti kaal Belize (Tz’imche’) b’alo’ xan a ch’iich’ a tz’a’an uyanil men ti kaal Belize (Pän). Walak ti tz’ok’sik ti no’on tzah ti känääntik a nukche’ ti’i a mak awatakoo’ toh.

Noh ha’ eteloo’ a kuxlinha’ yanoo’ ilik wayeh.  Yaab’ umeyah ti’I to’on tulakalk’in hab’ix ti p’oh, ichkil, uk’ul, päk’aal etel hook’.  Ki’ ti wool ti kuma’ano’on to tzeeloo’ a ha’a, ma’ had’I ti ti meyah k’u ub’etik walakoo’ xan utz’eek uki’il ti wool eteloo ukich’panil.

Juan Ico & Richard Peck San José Village, Toledo Belize