Le maya t’aano’ ku bisik u ka’a kúuchil ti’ buka’aj máax t’anik. Náhuatl bisik yáax kúuchuil. Yaan kex 780,000 máaxo’ob t’anik maya (INEGI, 2010). Kex beyo’ yaan xookilo’ob a’alike’ le t’aana’ táan u bin u jáawal u t’a’anal je’exbix u yúuchul yéetel uláak’ máasewal t’aano’ob tu lu’umil México yéetel uláak’ nojlu’umilo’ob ti’ Latinoamérica. Gonzáles Avilés yéetel Servín Campuzanoe’ (2010) ku ya’aliko’ob ichil jump’éel xak’al u meentmajo’obe’ le maya t’aano’ yaan u sa’atal kex ti’ u ja’abil 2050.
Be’elajak k’iine’, nib óolal ti’ u ba’ate’il le kajnáalo’ob ti’ máasewal kajtalilo’obo’, je’exbix uchik u síijil le Múuch’il Máasewal tu Lu’umil México tu ja’abil 1973, u síijil u Molayil ti’ Máasewal kajtalilo’ob ti’ México tu ja’abil 1975, u síijil u Múuch’il Máasewal Ajka’asajo’ob tu ja’abil 1977, yéetel u síijil u Múuch Ba’ate’il Zapatistas ti’ Jáalk’abil tu ja’abil 1994e’ (López Bárcenas, 2005) yaan tu’ux je’el u páajtal k ch’a’ik k muuk’ uti’al k jóok’ol táanil yéetel le máasewal kajtalilo’obo’. Way Méxicoe’ ts’o’ok u meenta’al u A’almajt’aanil u Páajtalil Máasewal Kajtalilo’ob ku T’aniko’ob Máasewal T’aano’ob, tu’ux ku ya’ala’ale’ tuláakal le máasewal t’aano’ob yéetel le káastelan way Méxicoe’ k’ajóolta’ano’ob je’exbix wóolkab t’aano’ob. Ti’ le a’almaj t’aan je’ela’ ku síijil u Molayil ti’ Máasewal T’aano’ob ti’ u Lu’umil México, le je’ela’ u meyaje’ u ts’áik k’ajóoltbil tuláakal le máasewal t’aano’ob yano’ob tu lu’umil México beyxan ka áantajmak ti’al u jóok’olo’ob táanil yéetel ka mu’uk’ankíinsa’ako’ob. Tuláakal le ba’alo’ob je’elo’oba’ táan u k’a’abéetkunsa’alo’ob uti’al u máak’anta’al meyajilo’ob ku áantajo’ob ti’al u yutsil le máasewal t’aano’obo’. Beytuno’ táan u ka jóok’ol táanil le t’aano’oba’ keet yéetel le káastelano’.
Yaan molayo’ob tu’ux ku ka’asa’al tub eel le máasewal t’aano’obo’. Nojlu’umilo’ob ti’ Latinoamérica beyxan tu nojlu’umil Estados Unidose’ táan u ts’áabal táanil u ka’ansa’al le máasewal t’aano’oba’. Yaan jump’éel t’aan Estados Unidose’ u k’aaba’e’ “Chickasaw”, le je’ela’ ku t’ana’al tu petenil Mississippi. Le je’ela’ táan u ka’ansa’al ti’ paalal. Le je’ela’ nib óolal ti’ le A’almajt’aan ti’ Na’atsil T’aano’ob ti’ América. Le je’ela’ ku ya’alike’ le Estados Unidoso’ k’a’abéet u yáantik jóok’ol táanil le na’atsil t’aano’oba’ (Campbell, 1997). Yaan u ju’unil xookil ti’al le meyaj je’ela’
Hilario Poot Cahun – Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo
Please click on the image below to visit our free Digital Library and download our
1st Form bilingual Mangrove Ecosystems eBook.
